Rozkwit winiarstwa w krajach czeskich i morawskich nastaje od XIV wieku.
Sprawy dotyczące wszystkiego wokół wina są ściśle ukierunkowane prawem winiarskim z r. 1309 (horenské právo) opartym na ówczesnym prawie austriackim. W morawskim Falkenstein k. Mikulowa znajdziemy dokładne opisy prac w winnicy, sposób ochrony winnic oraz bardzo surowe winiarskie prawo karne. Prawo to stało się pierwowzorem dla później wydawanych praw, na zamku Falkenstein rozstrzygano wtedy wszystkie spory prawne w związku z winnicami, produkcją i handlem z winem. Nowe pozytywne impulsy przychodzą
za panowania Luksemburgów na tronie czeskim.
Powierzchnie winnic morawskich szybko rosną, ale także na sąsiednich ziemiach austriackich dzieje się tak samo. Zwłaszcza dla mieszczan z ówczesnych największych ośrodków winiarskich, jak Brno, Mikulov, Hustopecze, Znojmo, wino austriackie było wielką konkurencją. Za żądaniem mieszczan król Jan Luksemburski wydaje w r. 1325 rozporządzenie, że w Brnie od chwili winobrania aż do Wielkanocy dozwolony jest wyszynk wyłącznie win mieszczan brneńskich. Przez bramy miejskie przepuszczali specjalni urzędnicy tylko wina morawskie i na podstawie degustacji tych win zaraz ustanawiali cenę, za którą można je sprzedawać. Do handlu winem wprowadzono więc ład i porządek.
Kolejnym przyczynkiem prawnym było wydanie w r. 1355 przez margrabiego morawskiego Jana Henryka (Jan Jindřich) wzorowego prawa winiarskiego dla Moraw. Winnice mieszczan brneńskich obowiązywał wpis do ksiąg podatkowych, by móc z nich pobierać podatki miejskie. Kto wpisał winnice, mógł przywozić do Brna z Moraw wino bez dalszego opodatkowania.
Zasługi Jana Luksemburskiego odzwierciedlają się do dnia dzisiejszego w tradycjach winobrania znojemskiego, kiedy to na początku winobrania wjeżdża w bramy miasta świta królewska króla Jana, a król rozpoczyna uroczyście znojemskie winobranie. Za panowania jego następcy, króla czeskiego i cesarza rzymskiego Karola IV dochodzi do dalszego rozwoju winiarstwa w Czechach i na Morawach. W roku 1358 król wydaje rozporządzenie dotyczące zakładania winnic w Pradze i okolicy a następnie też w miastach królewskich, dokładnie ustalając gdzie i w jaki sposób winnice zakładać oraz uwalnia ich założycieli i właścicieli na 12 lat od wszelkich danin. Kto zdążył założyć winnice jeszcze w r. 1358 zwolniony był od podatków na zawsze. Ustala też surowe prawo karne dla każdego, kto będzie przyłapany na kradzieży w winnicy oraz na wyrządzaniu jakichkolwiek szkód w winnicy: (…)winogradom nie śmie nikt szkodzić, niech już człowiek ubogi czy wysoko urodzony. Kto przyłapany będzie za dnia szkodząc na winogronach czy winogradowi, utraci prawą rękę, jeśli nie wpłaci 20 kop groszy czeskich perkmistrzowi. Kto przyłapany będzie w nocy, utraci gardło, a majątek jego przypadnie perkmistrzowi. Jeśli zabity będzie przy czynieniu szkody winogradowi, niech ten, kto zabije, straci tylko 2 halerze, kładąc je na ciało zabitego. Sporne sprawy niech rozstrzyga się na ratuszu Starego Miasta praskiego (…)
Starania prawne i ekonomiczne sprawiają, że w 2 poł. XIV wieku Praga i Brno były ważnymi ośrodkami europejskiego handlu winem, a mieszczaństwo ośrodków winiarskich posiadało znaczny udział majątkowy ulokowany w winnicach – np. mieszczanie Brna trzymali w winnicach w r. 1355 28% nieruchomości, w latach 1477-1509 aż 42%. Winnice i wino stanowiły więc ważny element ekonomiczny ówczesnego społeczeństwa.
Po Brnie
w 2 poł. XIV w. najważniejszym ośrodkiem winiarskim na Morawach
stają się Hustopecze (Hustopeče). Teraz urząd perkmistrzowski w Hustopeczach jest najwyższym organem prawnym na Morawach, zamiast, jak dotąd, w dolnoaustriackim Falkensteinie. Król Karol IV kolejnym rozporządzeniem chroni rynek win czeskich i morawskich, wydając w roku 1370 zakaz importu obcych win do Czech w okresie od św. Havla (16.10.) do św. Jerzego (24.4.). To sprawiło, że rosło przekonanie o tym, że czeskie i morawskie wina są najlepsze jako młode. Ta tradycja w pewnym sensie przetrwała do dziś.
Częściowe załamanie winiarstwa czeskiego i morawskiego przyniosły
wojny husyckie,
wypalono liczne klasztory i ośrodki produkcji i handlu, zniszczeniu uległy winnice. Jednak już w połowie XV w. za panowania Jerzego z Podziebradów i jego następcy Władysława II Jagiellończyka doszło do poprawy sytuacji. Kolejnym przełomem w prawie winiarskim było wydanie przez króla Władysława II Jagiellończyka w r. 1497 rozporządzenia o zapisie wszystkich winnic do ksiąg wieczystych oraz nakaz kontroli jakości wina. Kto nie zapisze swych winnic wg prawa, traci możliwość sprzedaży swych win w Pradze. Król nakazuje także surową kontrolę jakości win. Niedotrzymanie ustanowień królewskich groziło bardzo poważnymi konsekwencjami. Rozporządzenie to uważane jest za najstarszą na terenie Europy regulację kontroli jakości win poprzez degustację. Okres panowania Jagiellonów w królewstwie czeskim jest okresem największego rozkwitu winiarstwa w miastach i wsiach królewstwa, rejestruje się w tym czasie ok. 30 tys. ha winnic. Winnice w tym okresie zakłada nie tylko bogate mieszczaństwo, ale i warstwy średnie, dalej udoskonala się prawo, technologia produkcji, rośnie eksport wina zwłaszcza w kierunku Śląska, Saksonii, Brandenburgii, a tym samym rosną dochody z wina.
W latach 1600-1609 kroniki odnotowują wielki wzrost eksportu win w kierunku do Polski – w roku 1609 udokumentowany jest eksport prawie 81 tys. litrów morawskiego wina. Okres ten można nazwać złotym wiekiem winiarstwa w Czechach i na Morawach, praktycznie aż do początków wieku XVII-tego.
Nowe wartości do winiarstwa morawskiego przynoszą
w 1 poł. XVI wieku
na Morawy anabaptyści (nowochrzczeńcy), nazywani tu Habanami. Kim byli Habanie ? Ruch nowochrzczeńców powstał w r. 1525 w Szwajcarii w kręgu reformatora Ulrycha Zwingliego, rozszerzył się też do Niemiec płd. i Niderlandów. Charakteryzowali się radykalizmem nabożeńskim, życiem w komunach, dotrzymywaniem twardych zasad życia religijnego. Radykalizm anabaptystów, podważający porządek społeczny oraz ich misjonarski zapał przerażał zarówno katolików jak i protestantów i wkrótce doprowadził do prześladowań, a w końcu do opuszczenia ojczyzny. Morawska szlachta niekatolicka chętnie przyjmuje ich na swych włościach, demonstrując w ten sposób swoją niezależność w sprawach nabożeńskich.
Habanie byli zręcznymi rzemieślnikami – znana jest zwłaszcza ceramika habańska, ale byli też cyrulikami i lekarzami. Byli także zdolnymi winiarzami o wielkiej wiedzy, przynoszą na Morawy nowe odmiany winorośli ze swej ojczyzny, są też zdolnymi budowniczymi wielkich piwnic win, z czego chętnie korzysta morawska szlachta i właściciele winnic, którym Habanie przynoszą niemałe zyski. Do dnia dzisiejszego zachowały się rozległe i mniejsze piwnice w licznych miastach i wioskach winiarskich. Historia Habanów kończy się w roku 1622 po przegranej przez opozycję niekatolicką Bitwie na Białej Górze (1620). Rekatolizacja powoduje odejście Habanów zwłaszcza na Słowację i dalej do Siedmiogrodu, rumuńskiej Wołoszczyzny i na Ukrainę. W czasie wzmożonej rekatolizacji za czasów Marii Teresy następuje masowa emigracja nowochrzczeńców (neofitów) do USA i Kanady.
Okres rozkwitu przerwała
wojna trzydziestoletnia,
która wraz z ekspansją turecką na Morawy stała się przyczyną dużej stagnacji winiarstwa. Wiele winnic i całych wiosek winiarskich uległo zniszczeniu. Także warunki klimatyczne w tym czasie zmieniają się na niekorzyść – rozszerzenie winnic leżało jeszcze ok. 20 km na północ od dzisiejszej linii uprawy winorośli, o czym świadczą nazwy miejscowe, jak Vinohrady, Na Vinnici, w miejscach, gdzie dziś nie ma już upraw. Ten niekorzystny stan trwa do połowy XVIII w., kiedy to rejestruje się wzrost powierzchni winnic. Ten rosnący trend jest udokumentowany prośbą winiarzy austriackich z roku 1763 do cesarzowej Marii Teresy o ograniczenie powierzchni winnic na Morawach, gdyż konkurencja win morawskich okazuje się zbyt silna. W roku 1784 pojawia się pierwsze rozdzielenie win morawskich do kategorii jakościowych: 1 kategorię tworzyły wina z gmin winiarskich Sedlec, Mikulov, Popice, Dolní Dunajovice, Velké Pavlovice, 2 kategoria to wina z gmin Rakvice, Zaječí, Přítluky, Pouzdřany, Věstonice, Velké Bílovice, Němčičky, 3 kategoria z gmin Křepice, Nosislav, Velké Němčice, Židlochovice, Dolní Bojanovice, Prušánky. Dziś wiemy, że w podanych gminach do dnia dzisiejszego produkuje się przednie wina morawskie.
Rok 1848
jest rokiem zniesienia pańszczyzny, wiele ludzi odchodzi za pracą do miast, do nowo powstających zakładów przemysłowych. Rosnące masy nowej „generacji przemysłowej“ tracą zainteresowanie winem, koncentrując się na piwie i destylatach. Szybki ubytek winnic spowodowało i zniesienie granic celnych pomiędzy Austrią i Węgrami, co powoduje napływ wielkiej ilości win węgierskich. Rolnicy odchodzą od upraw winorośli, swą uwagę kierują do kultur przemysłowych, zwłaszcza buraka cukrowego. Rok 1866 przyniósł bardzo ciężką, mroźną zimę – wiele winnic na Morawach ulega zniszczeniu. Jakby ukoronowaniem wszystkiego złego było pojawienie się filoksery na Morawach.
Od 30 lat filoksera (winiec-mszyca winna), sieje spustoszenie na winnicach europejskich, dołączają jeszcze choroby grzybowe-peronospora (mączniak rzekomy) i oidium (mączniak prawdziwy). W r. 1890 filoksera pojawia się na południu Moraw w Szatowie (Šatov), rozprzestrzenia się gwałtownie. Dopiero energiczne posunięcia C.K. urzędu do spraw walki z filokserą, założonego w r. 1895 w Znojmie, doprowadziło do sprowadzenia rezystentnych klonów amerykańskich, a następnie szczepienia szlachetnych odmian europejskich na podłożach odpornych na filokserę odmian amerykańskich. Walka z wińcem została zwycięsko zakończona, winnice znowu zwiększają swoją powierzchnię. C.K. urząd do walki z filokserą przeradza się w stację uszlachetniającą, która pod nazwą Ampelos-šlechtitelská stanice ve Znojmě istnieje do dnia dzisiejszego.
.
Pod koniec XIX w. zakładane są ośrodki dla upraw winorośli, powstaje sieć organizacji i stowarzyszeń winiarzy, co w rezultacie doprowadza do wielkiego rozwoju winiarstwa, organizowane winiarstwo daje możliwość walki z fałszerstwem win, co prowadzi do wzrostu jakości produkowanych win. Proces odnowy winnic i winiarstwa przerywa I wojna światowa, kryzys gospodarczy, a następnie II wojna światowa. Powierzchnia winnic maleje na najniższy poziom w historii i sięga tylko 3 790 ha. Powierzchnie te rosną dopiero po r. 1945.
Okres socjalistycznej gospodarki
o dziwo nie dotknął aż tak brutalnie winiarstwa w Republice Czechosłowackiej. Prawdą jest, że nie zawsze w wielkich scentralizowanych zakładach winiarskich produkowano wina najlepszej jakości, nacisk kładziono na wydajność hektarową, co musiało przynosić znaczne obniżenie jakości produkowanych win. Rozwija się jednak praca badawcza, powstają nowe progresywne odmiany, co było spowodowane tym, że większością zakładów i stacji badawczych kierowali doświadczeni winiarze. Od lat 60-tych XX w. odnawia się winnice czeskie i morawskie, do winiarstwa wstępuje mechanizacja i nowe technologie uprawy roślin, inspiracją staje się pomimo różnic ideologicznych winiarstwo austriackie, dużą rolę odgrywa Instytut Winiarstwa Wyższej Szkoły Rolniczej w Lednicy na Morawach. W roku 1980 zarejestrowanych jest 14 019 ha, w r. 1985 już ok.18 tys. ha winnic.
Rozwój winiarstwa po roku 1989
nie wyglądał z początku zbyt optymistycznie. W związku z przekształceniami ekonomicznymi zmalała powierzchnia winnic, w roku 1997 jest ich tylko 11 183 ha. Legislatywa winiarska oparta była wtedy na ustawie winiarskiej – Zákon č. 115/1995 Sb. – nawiązującej do prawa winiarskiego z roku 1907 i uwzględniającej aktualny stan w Austrii i Niemczech. Nie mniej ustawa ta otworzyła drogę nawrotu do jakości i solidności, co spowodowało zwiększenie zainteresowania konsumentów, przybywa firm prywatnych, opartych na najwyższej jakości produkowanych win, na stosowaniu najnowocześniejszych technologii produkcyjnych oraz na rozszerzaniu najbardziej wydajnych odmian dla całego regionu morawskiego. Oczywiście nie uwzględniono jeszcze w tym czasie przystąpienia RC do Unii Europejskiej. Dopiero kolejne ustawy winiarskie – Zákon č. 216/2000 Sb. Oraz obecnie obowiązujący Zákon č.321/2004 Sb. dostosowały winiarstwo w RCz do przepisów unijnych. Przed przystąpieniem do UE szybko rosną powierzchnie winnic, w r. 2002 posadzono 1020 ha nowych winnic, w roku 2003 jest to ok. 2000 ha. Jeszcze do 1.05.2004, dnia wstąpienia do UE, posadzono ostatnich ok. 500 ha nowych winnic. Jedynym ujemnym następstwem dostosowania się do zasad unijnych jest fakt, że po przystąpieniu RCz do UE nie można już zwiększać powierzchni winnic, a tylko powierzchnie te utrzymywać. To zresztą obowiązuje dla wszystkich krajów członkowskich. Wprowadzono dalsze obowiązujące przepisy dotyczące rejestracji zakładów winiarskich, obowiązkowe meldunki o potencjale produkcyjnym i zbiorach, produkcji i zapasach wina w RCz do komisji UE. Regiony winiarskie podzielono na strefę A (regiony czeskie) i strefę B (regiony morawskie). W strefie A dozwolone jest przy produkcji win stołowych i jakościowych dosładzanie sacharozą w ilości maks.5,9 kg sacharozy na 100 l moszczu winnego, w strefie B maks. 4,2 l na 100 l. Dosładzanie moszczów do produkcji win jakościowych z wyróżnikiem (win predykatowych) jest zakazane. Ważną zmianą legislacyjną jest też zakaz sprzedaży winogron czy wina z nierejestrowanych winnic.
Do winiarstwa czeskiego i morawskiego wkraczają nowoczesne technologie, i to nie tylko do wielkich firm winiarskich, ale też do „arowych” winiarstw rodzinnych, które powstają jak grzyby po deszczu, oparte jednak na zasadach głębokich znajomości i tradycji winiarstwa morawskiego. W społeczeństwie rośnie zainteresowanie winem, rodzi się turystyka winiarska, odnawiane są stare piwniczki win, młodzi ludzie nie odchodzą już do miast, wracają do swych korzeni widząc perspektywę w tej dziedzinie rolnictwa. Rośnie sieć gastronomiczna związana z winem, chęć zapoznawania się z Morawami umożliwiają nowo wytyczane szlaki rowerowe. W ostatnich latach winiarskie Czechy i Morawy tętnią nowy życiem, a niniejszy przewodnik niech stanie się przydatnym w odkrywaniu historii i współczesności wina w Republice Czeskiej.
Tekst: copyright © Lech Małysz – z materiału można korzystać za zezwoleniem autora.
Historia wina na Morawach cz.1 >>
Wina czeskie i morawskie >>
Morawy – winiarze >>